Rozpoczynając rozważania na temat testamentów warto przybliżyć czym jest testament na gruncie polskiego prawa. Pojęcie to może być rozumiane na dwa sposoby. Pierwszym i najbardziej utartym w świadomości społecznej znaczeniem kryjącym się pod nazwą testament, jest dokument, w którym utrwalona została wola testatora, czyli autora testamentu. Drugim, mniej rozpowszechnionym znaczeniem jest testament rozumiany jako jednostronna czynność prawna, mocą której testator osobiście dokonuje rozporządzenia swoim majątkiem na wypadek śmierci. Jest to szczególna czynność prawna ponieważ, do swojej ważności wymaga dochowania szczególnej przewidzianej prawem formy, osobistego działania testatora o określonych cechach oraz spełnienia wymogów odnoście treści. Co istotne, testament to jedyna czynność prawna umożliwiająca dokonać rozporządzenia spadkiem na wypadek śmierci. Pozwala on na modyfikację „domyślnych” reguł dziedziczenia zawartych w Kodeksie cywilnym, tak by uwzględnić wolę spadkodawcy dotyczącą losów jego majątku po śmierci, po spełnieniu określonych warunków. Jeśli testament nigdy nie zostanie sporządzony lub sporządzony nie zostanie przez nikogo odnaleziony, zastosowanie znajdą ustawowe przepisy dotyczące dziedziczenia.
Jakie są wymogi dla ważności sporządzanego testamentu?
- Aby sporządzony testament był ważny, konieczne jest także sporządzenie go w jednej z 6 przewidzianych prawem form z zachowaniem stawianych przez nie wymogów.
- Testament może zawierać dyspozycje majątkowe jednej tylko osoby, którą jest testator. W Polskim systemie prawnym niedopuszczalne są bowiem tzw. testamenty wspólne, dopuszczalne chociażby w Republice Federalnej Niemiec, w których rozrządzenia zamieszcza więcej niż jedna osoba np. małżonkowie.
- Osoba sporządzająca testament musi posiadać zdolność testowania. Oznacza to, iż musi ukończyć 18 rok życia oraz nie może być w żadnym stopniu ubezwłasnowolniona. Nawet ubezwłasnowolnienie częściowe wyklucza możliwość sporządzenia testamentu.
- Testament nie może być dotknięty wadami oświadczenia woli z art. 945 Kodeksu cywilnego takimi jak niepoczytalność, groźba i błąd. Niepoczytalność rozumiana jest w takich przypadkach jako stan wyłączający świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Najczęściej jest ona wywołana okolicznościami takimi jak choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, wysoka gorączka, działanie alkoholu lub narkotyków. Okoliczności te muszą wystąpić u testatora w czasie sporządzania testamentu by powodowały jego wadliwość. Groźbę natomiast należy rozumieć szeroko. Chodzi bowiem nie tylko o groźbę bezprawną czy realną, a taką która może mieć realny wpływ na testatora i treść testamentu. Podobnie przyjmowane jest także szerokie rozumienie błędu, który dotyczyć może kwestii mających wpływ na treść testamentu.
- Na nieważność testamentu może wpływać także jego treść. Zwykle nieważne będzie tylko zarządzenie niezgodne z przepisami. Przykładowo niedopuszczalne jest by osoba będąca świadkiem testamentu uzyskiwała z niego jakiekolwiek korzyści.
Co można zamieścić w treści testamentu?
Prawo przewiduje katalog różnych narzędzi pozwalających na rozrządzenie swoim majątkiem na wypadek śmierci. Zapewnia to pewną dowolność w wyborze tego co i w jaki sposób chce się zawrzeć w testamencie. W treści testamentu można zamieścić następujące rozrządzenia:
- Powołanie spadkobiercy lub spadkobierców- jest podstawowym rozrządzeniem testamentowym. Czynność ta pozwala na wyłączenie działania reguł dziedziczenia przewidzianych w ustawie i rozdysponowanie spadkiem wedle swojej woli. Mimo tak fundamentalnego znaczenia dla samej idei tworzenia testamentu w ogóle, nie jest to jednak rozrządzenie obligatoryjne by sporządzony testament mógł zostać uznany za ważny. Dokonując powołania spadkobierców należy pamiętać by wskazać osoby powołane w sposób niebudzący wątpliwości, określając je najlepiej przy pomocy imienia i nazwiska. Testator może sam wskazać wielkość udziałów przypadających konkretnej powołanej osobie poprzez wskazanie części ułamkowej całości spadku, która ma jej przypaść. Gdy testator tego nie uczyni zastosowanie znajdzie domniemanie, iż udziały osób powołanych są równe. Należy jednak zaznaczyć, że nie jest dopuszczalne powołanie spadkobierców z jednoczesnym zastrzeżeniem warunku lub terminu.
- Podstawienie zwykłe i przyrost- na wypadek, gdyby z różnych przyczyn któryś z powołanych spadkobierców nie mógł lub nie chciał dziedziczyć testator może przewidzieć osobę, której przypadnie udział „w zastępstwie” dla takiej osoby. Możliwość taką daje instytucja podstawienia zwykłego. Stosując taką konstrukcję testator może ustanowić „rezerwowego spadkobiercę”, który w przypadku realizacji pierwotnego zamierzenia testatora nie otrzyma żadnego udziału, a dopiero w opisanej sytuacji przejmie pozostawiony udział w spadku. Gdy testator nie zdecyduje się jednak skorzystać ze sposobności nadanej przez podstawienie zwykłe, a dojdzie do sytuacji, w której jeden z podołanych spadkobierców nie chce lub nie może dziedziczyć, „wolny” udział podlega przyrostowi pozostałym powołanym spadkobiercom. W wariancie, gdy spadkobierców jest kilku udział ten zostanie rozdysponowany proporcjonalnie do wielkości udziałów każdego z nich lub jedynemu pozostałemu spadkobiercy, gdyby pozostał tylko jeden. Instytucja przyrostu może jednak zostać w testamencie wyłączona przez testatora na skutek czego pozostawiony udział zostanie rozdysponowany wedle reguł dziedziczenia ustawowego.
- Zapis- to przyznanie określonej osobie konkretnej korzyści majątkowej. Co wymaga wyraźnego wskazania dokonanie zapisu wskazanej osobie nie jest równoznaczne z jej powołaniem jako spadkobiercę, choć obie te role nie wykluczają się. Zapis jest to nałożenie przez spadkodawcę na spadkobierców obowiązku dokonania przysporzenia na rzecz konkretnej osoby. Innymi słowy powoduje on powstanie roszczenia przysługującego zapisobiercy względem osoby obciążonej zapisem (spadkobiercy). Wykonanie zapisu zwykłego nigdy nie następuje z mocy samego prawa, a zawsze polega na zawarciu określonej umowy np. darowizny lub ustanowienia użytkowania. Zasadniczo przedmiotem zapisu mogą być rzeczy wchodzące w skład spadku. Zapis zwykły może zostać skutecznie ustanowiony z zastrzeżeniem warunku lub terminu.
- Zapis windykacyjny- podobnie jak zapis zwykły polega na przyznaniu określonej osobie konkretnego przysporzenia majątkowego. Istotną różnicą jest jednak fakt, iż w przypadku zapisu windykacyjnego skutek ten następuje z mocy samego prawa. Przedmiot zapisu zostaje wyłączony ze spadku i w chwili śmierci spadkodawcy przechodzi z mocy samego prawa na własność zapisobiercy windykacyjnego. Z uwagi na doniosłość takiego rozrządzenia może ono zostać skutecznie zamieszczone jedynie w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego. Co więcej, prawo wprowadza pewne ograniczenia w kwestii przedmiotu zapisu windykacyjnego, którym mogą być tylko korzyści wskazane w art. 9811 §2 Kodeksu cywilnego. Są to: rzeczy oznaczone co do tożsamości, zbywalne prawa majątkowe np. użytkowanie wieczyste, przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne, ogół praw i obowiązków wspólnika spółki cywilnej, ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności. Zapis windykacyjny nie może zostać ustanowiony z zastrzeżeniem warunku lub terminu.
- Polecenie- to nałożenie na spadkodawcę obowiązku polegającego na zachowaniu się po śmierci testatora w określony sposób. Obowiązek ten może przybrać charakter majątkowy i polegać na dokonaniu pewnego przysporzenia na rzecz wskazanej osoby lub instytucji czy też przeznaczeniu środków na określony cel. Polecenie w przeciwieństwie do zapisu nie kreuje roszczenia, wobec czego możliwość wymuszenia realizacji takiego obowiązku jest wątpliwa i ogranicza się raczej do kwestii moralnych niż prawnych. Polecenie może również przybrać formę nakazu o charakterze niemajątkowym dotyczącego zwłaszcza ceremonii pogrzebowej, utrzymywania miejsca pochówku czy na przykład opieki nad zwierzętami domowymi spadkodawcy.
- Powołanie wykonawcy testamentu- czyli osoby, której testator powierza zadanie zrealizowania treści testamentu lub zarządzania przedmiotami wchodzącymi do spadku lub objętymi zapisem windykacyjnym. Pozwala to zabezpieczyć majątek na wypadek ewentualnych sporów między spadkobiercami testatora i płynne przejście zarządu majątkiem. Wykonawca może zostać powołany w każdym testamencie lecz musi być to osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych (może być to spadkobierca jeśli spełnia wskazane wymogi). Ustanawiając wykonawcę można określić jego kompetencje, jednakże w przypadku pominięcia tej kwestii zakłada się, iż posiada on kompetencje wymienione w art. 988 Kodeksu cywilnego. Testator może przewidzieć w testamencie wynagrodzenie dla takiej osoby. Niezależnie od tego koszty działania jak i wynagrodzenia będą obciążać spadek stanowiąc dług spadkowy, a tym samym zmniejszając jego wartość
- Wydziedziczenie- jest to pozbawienie prawa do zachowku. Instytucja ta pozwala odebrać osobom uprawnionym do zachowku, a więc zstępnym (dzieciom lub wnukom), rodzicom oraz małżonkowi spadkodawcy prawa do ubiegania się o jego wypłacenie przez spadkobierców testamentowych. Rozrządzenie to może zostać zamieszczone w testamencie o dowolnej formie, lecz dla jego skuteczności wymagane jest wskazanie w treści dokumentu uzasadnienia spośród tych dopuszczonych przez ustawę. Przyczyny wydziedziczenia wymienia art. 1008 Kodeksu cywilnego. Są to:
1) uporczywe postepowanie wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
- Powołanie fundacji- czyli wyrażenie woli by spadkobiercą została osoba prawna powołana już po śmierci testatora zgodnie z jego wskazaniami. Dokonując powołania w testamencie należy określić m.in. nazwę, cel czy nawet statut fundacji. Aby powołana w ten sposób fundacja mogła zostać spadkobiercą, musi zostać utworzona i wpisana do Krajowego Rejestru Sądowego w ciągu 2 lat od ogłoszenia testamentu.
- Określenie sposobu podziału spadku- innymi słowy wskazanie w treści testamentu, które przedmioty konkretnie mają przypaść określonym spadkobiercom. Rozrządzenie takie nie będzie jednak nigdy wiążące prawnie dla spadkobierców. Podział majątku dokonywany jest w wyniku działu spadku i wola testatora w tym zakresie nie będzie przesądzająca.
Jakie są ograniczenia rozrządzeń testamentowych?
Przy sporządzaniu testamentu zastosowanie znajduje zasada swobody testowania będąca swoistym fundamentem całego prawa spadkowego. Jest ona oparta na założeniu, że testator może w sposób swobodny dysponować składnikami majątku, a tym samym dowolnie rozdysponować majątek na wypadek swojej śmierci. Dowolność ta nie jest jednak całkowita, ponieważ zasada swobody testowania doznaje w praktyce licznych ograniczeń. Objawiają się one m.in. poprzez:
- Ograniczony katalog dyspozycji testamentowych do tych przewidzianych przez przepisy ustawy.
- Ograniczenie kręgu potencjalnych spadkobierców do osób fizycznych i prawnych istniejących w chwili śmierci spadkodawcy za wyjątkiem przypadków wskazanych w art. 927 Kodeksu cywilnego (czyli przypadek powołania fundacji w testamencie oraz dziecka już poczętego, lecz jeszcze nienarodzonego pod warunkiem iż to urodzi się żywe).
- Powołania spadkobiercy oraz zapisu windykacyjnego nie można dokonać z zastrzeżeniem warunku lub terminu.
- Art. 964 Kodeksu cywilnego wyraźnie zakazuje stosowania tzw. podstawienia powierniczego, czyli takiego postanowienia testamentu, przez które spadkodawca zobowiązuje spadkobiercę do zachowania nabytego spadku i do pozostawienia go innej osobie.
- Brak możliwości wiążącego przesądzenia przez spadkodawcę co konkretnie ma przypaść ze spadku określonym osobom.
- Funkcjonowanie instytucji zachowku, która pozwala zstępnym oraz małżonkowi i rodzicom testatora ubiegać się o wypłatę pewnej sumy pieniężnej przez spadkobierców testamentowych.
Jakie są dozwolone formy testamentów?
Kodeks cywilny przewiduje 6 form, w których można dokonać rozrządzeń majątkowych na wypadek śmierci. W tym wyróżnia się 3 formy zwykłe i 3 formy szczególne.
Testament w formie zwykłej można sporządzić właściwie w każdym czasie i będą one ważne niezależnie od upływu czasu (aż do odwołania przez testatora). Do testamentów zwykłych należą:
- Testament pisemny (holograficzny) jest to najprostsza forma testamentów. Jego sporządzenie nie wymaga ani świadków, ani ponoszenia opłat bądź nawet wychodzenia z domu. Testament pisemny ma jednak kilka istotnych wymagań formalnych, których dochowanie wpłynie na jego ważność. Po pierwsze musi on zostać w całości sporządzony własnoręcznie przez testatora. W kwestii formalnej nie ma natomiast znaczenia na czym tekst testamentu zostanie zapisany lub w jakim języku, choć najbardziej zalecane było by wybranie trwałego nośnika. Nieważny będzie jednak testament napisany na komputerze i wydrukowany czy napisany przez inną osobę, gdyż nie spełni wymogu własnoręcznego spisania jego treści przez testatora. Następnie dla ważności testamentu pisemnego niezbędny jest również podpis testatora. Pełni on nie tylko funkcję identyfikującą, ale także wskazuje w którym miejscu zakończono pisanie. Ma to na celu uniemożliwienie dopisania czegoś do treści testamentu przez osoby trzecie. Sam testator może dopisać nową treść do już sporządzonego testamentu jednak konieczne będzie ponowne umieszczenie podpisu poniżej dodanego tekstu. Ostatnim ważnym wymogiem formalnym jest umieszczenie daty. Zlokalizowanie powstania testamentu w czasie nie raz bywa pomocne w odczytaniu rzeczywistej ostatniej woli testatora oraz jest istotne, gdy testator pozostawił kilka testamentów bądź gdy zachodzą wątpliwości co do jego poczytalności w czasie sporządzania testamentu. Choć brak daty nie zawsze spowoduje nieważność testamentu to jej umieszczanie zdecydowanie lepiej zabezpieczy realizację ostatniej woli testatora.
- Testament notarialny sporządzany jest na podobnych zasadach co inne akty notarialne. Do jego sporządzenia niezbędne jest udanie się do notariusza, który zapisze i będzie przechowywał oryginalny dokument. Wiąże się to z koniecznością poniesienia opłaty, lecz pozwala na zamieszczenie w treści testamentu postanowień, które nie mogłyby się znaleźć w testamencie sporządzonym w innej formie. Do sporządzenia testamentu notarialnego nie jest wymagany udział świadków.
- Testament urzędowy (allograficzny) sporządzany jest poprzez ustne oświadczenie swojej woli urzędnikowi w obecności dwóch świadków. Urzędnikiem tym musi być jedna z osób z wymienionych w art. 951 Kodeksu cywilnego, czyli: wójt, burmistrz lub prezydent miasta, starosta, marszałek województwa, sekretarz powiatu, sekretarz gminy bądź kierownik urzędu stanu cywilnego. Błędem będzie próba sporządzenia testamentu urzędowego przed sołtysem, który nie został wymieniony w art. 951 Kodeksu cywilnego, a testament taki będzie nieważny. W przypadku tej formy testamentu bardzo ważna jest kolejność podjętych czynności, których naruszenie może spowodować nieważność testamentu. Najpierw testator ustnie ogłasza swoją wolę urzędnikowi w obecności świadków. Następnie treść tego oświadczenia jest spisywana w protokole, który należy później odczytać testatorowi i świadkom w celu weryfikacji zgodności treści protokołu z wygłoszonym oświadczeniem. W końcu pod tak sporządzonym dokumentem podpisują się: testator, dwaj świadkowie oraz urzędnik. Podpis spadkodawcy może być w pewnych szczególnych sytuacjach pominięty z zastrzeżeniem konieczności zapisania w protokole przyczyny, dla której podpis ten nie został przez testatora złożony. Z testamentu w tej formie nie mogą skorzystać osoby nieme oraz niesłyszące.
Testament w formie szczególnej może być sporządzony tylko w przypadku zaistnienia pewnych wyjątkowych okoliczności, które uzasadniają sięgnięcie po taką formę. Oferują one mniej rygorystyczne wymogi formalne, jednakże testamenty takie mają ograniczony czas skuteczności wynoszący 6 miesięcy od dnia ustania okoliczności uzasadniających jego sporządzenie. Gdy czas ten upłynie testament straci moc i konieczne będzie sporządzenie testamentu w formie zwykłej, choćby miał on zawierać tożsamą treść. Do testamentów w formie szczególnej należą:
- Testament ustny, który można sporządzić zasadniczo z dwóch przyczyn, Jedną z nich jest zaistnienie realnej obawy śmierci testatora. Musi być to obawa obiektywnie uzasadniona najczęściej wynikająca ze stanu zdrowia. Drugą przyczyną może być zaistnienie sytuacji, w której sporządzenie testamentu w formie zwykłej byłoby niemożliwe lub szczególnie utrudnione (przykładowo w warunkach stanu klęski żywiołowej lub stanu wyjątkowego). W sytuacji uzasadnionej wskazanymi wyżej okolicznościami dopuszczalne jest sporządzenie testamentu ustnego. Odbywa się to poprzez złożenie przez testatora ustnego oświadczenia w obecności przynajmniej 3 świadków. Następnie należy treść tego oświadczenia utrwalić. Może to zrobić jeden ze świadków lub osoba trzecia spisując jego treść przed upływem roku od złożenia oświadczenia. W tak przygotowanym dokumencie należy zamieścić również wskazanie miejsca oraz daty sporządzenia oświadczenia przez testatora oraz miejsca i daty sporządzenia omawianego dokumentu, który następnie musi zostać podpisany przez spadkodawcę oraz świadków. Możliwy jest także drugi sposób. Jeśli treść testamentu ustnego nie zostanie stwierdzona powyższą metodą, może być ona w ciągu 6 miesięcy od chwili otwarcia spadku (innymi słowy od momentu śmierci spadkodawcy), ustalona poprzez złożenie przez sądem zgodnych zeznań przez świadków. W praktyce wydaje się mało prawdopodobne by do owego przesłuchania mogło dość w tak krótkim terminie dlatego przyjmuje się, iż dla zachowania owego terminu wystarczy złożenie do sądu stosownego wniosku o przesłuchanie świadków. Sąd dokonując przesłuchania może wyjątkowo zrezygnować z przesłuchiwania jednego ze świadków gdyby okazało się to niemożliwe lub szczególnie utrudnione. Możliwa jest rezygnacja z przesłuchania wyłącznie jednego ze wszystkich podanych świadków (minimalnie musi ich być 3), stąd więc rozsądne może okazać się poprzestanie na minimalnej wymaganej ilości świadków. Zastosowanie jednego ze wskazanych sposobów stwierdzenia testamentu wyklucza drugi.
- Testament podróżny przypominać może testament allograficzny. Sporządzenie testamentu w takiej formie jest dopuszczalne podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym. Spadkodawca oświadcza ustnie swoją wolę dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków. Dowódca statku lub jego zastępca powinien spisać treść oświadczenia spadkodawcy wraz ze wskazaniem daty jej spisania. Następnie sporządzone pismo należy odczytać spadkodawcy w obecności świadków. W końcu spadkodawca, świadkowie oraz dowódca lub jego zastępca składają we wskazanej kolejności podpisy na sporządzonym tak dokumencie. Podobnie jak przypadku testamentu urzędniczego, wymóg podpisu spadkodawcy nie ma charakteru bezwzględnego, a w przypadku jego braku należy zamieścić w dokumencie przyczynę braku tego podpisu.
- Testament wojskowy może zostać sporządzony jedynie w czasie mobilizacji, wojny albo przebywania w niewoli. Tą forę testamentu mogą wybrać żołnierze Sił Zbrojnych pełniący czynną służbę jak i pracownicy cywilni zatrudnieni w Siłach Zbrojnych, personel stowarzyszenia Czerwony Krzyż, a także innych tego typu stowarzyszeń udzielających pomocy wojskowej służbie zdrowia, kapelani, jak również członkowie służb pomocniczych i inne osoby wykonujące świadczenia osobiste na rzecz Sił Zbrojnych. Ważne sporządzenie testamentu w tej formie dozwolone jest w kilku wariantach polegających w uproszczeniu na ustnym ogłoszeniu swojej woli w obecności świadków, utrwaleniu tego oświadczenia i złożeniu podpisów na powstałym dokumencie. Ze względu na okoliczności dopuszczające tą formę testamentu nie ma on dużego znaczenia w praktyce.
Jak odwołać lub zmienić testament?
Testament jako jednostronna czynność prawna na wypadek śmierci wywołuje skutki prawne dopiero w przypadku śmierci testatora. W konsekwencji, dopóki testator żyje i ma pełną zdolność do czynności prawnych może w każdej chwili odwołać bądź zmienić sporządzony przez siebie testament. Odwołać testament można poprzez:
- sporządzenie nowego testamentu, w treści którego w sposób wyraźny odwoła się poprzednio sporządzony dokument;
- zniszczenie dokumentu, w którym utrwalony został testament;
- dokonanie przekreślenia treści wraz z wyraźnym dopiskiem wyrażającym wolę jego odwołania;
- sporządzenie nowego testamentu o treści w całości odmiennej od poprzedniego.
Zmiany treści testamentu cechują się analogicznymi wymogami i mogą zostać wykonane poprzez:
- dopisanie nowej treści do uprzednio sporządzonego testamentu;
- sporządzenie nowego testamentu, którego treść będzie rozwijać lub uzupełniać treść poprzedniego.
Bartosz Bożek
